મહાત્મા જ્યોતિબા ફૂલેની ગણના ભારતના સર્વકાલીન મહાન સમાજ સુધારકોમાં થાય છે. તેમણે જીવનભર અસ્પૃશ્યતા, નિરક્ષરતા, સ્ત્રીઓ પર થતા અત્યાચાર જેવા સામાજિક દુષણો સામે લડત ચલાવી. આજે તેમનો સ્મૃતિ દિવસ છે. ત્યારે ડો.બાબાસાહેબ આંબેડકર પણ જેમને પોતાના ગુરુ માનતા હતા તેવા ક્રાંતિસૂર્ય જ્યોતિબા ફૂલે (Jyotiba Phule) વિશે જાણવું સૌ કોઈ ભારતીયોએ જરૂરી છે.
જ્યોતિબા ફુલેનો જન્મ 11 એપ્રિલ 1827ના રોજ ગોવિંદરાવ ફુલે અને ચિમનાબાઈને ત્યાં થયો હતો. મહાત્મા ફુલેની મૂળ અટક ગોરહે હતી, પરંતુ ફૂલોના વેચાણના વ્યવસાયને કારણે તેમણે તેમની અટક બદલીને ફુલે કરી હતી. દેશના ઈતિહાસમાં ફુલે શાહુ આંબેડકરના વિચાર પર સામાજિક સુધારણા કરવામાં આવે છે. તેથી, તે સ્પષ્ટ છે કે મહાત્મા ફૂલે પ્રથમ પેઢીના સમાજ સુધારક છે.
ભારતમાં સ્ત્રી શિક્ષણનો પાયો નાખ્યો
મહાત્મા ફુલેએ પુણેમાં કન્યાઓ માટેની પ્રથમ શાળા શરૂ કરીને ભારતમાં સ્ત્રી શિક્ષણનો પાયો નાખ્યો હતો. આમ ભારતમાં મહિલાઓને શિક્ષણની તક મળી. પરંતુ તેના માટે મહાત્મા ફુલેને ઘણું સહન કરવું પડ્યું. શિક્ષણના મહત્વને જાણતા મહાત્મા ફુલેએ તેમની પત્ની સાવિત્રીબાઈ ફુલેને શિક્ષિત કર્યા. તે પછી, તેમણે પુણેના ભીડે વાડામાં છોકરીઓ માટે પ્રથમ શાળા શરૂ કરી અને મહિલાઓ માટે શિક્ષણના દરવાજા ખોલ્યા. પરંતુ મહાત્મા ફુલે અને સાવિત્રીબાઈ ફુલેનું કાર્ય માત્ર મહિલાઓના શિક્ષણ પૂરતું સીમિત ન હતું, પરંતુ ફુલે દંપતીએ વિવિધ ક્ષેત્રોમાં સુધારાનો પાયો નાખ્યો છે.
મહાત્મા ફુલેએ અંગ્રેજી ભાષામાં નિપુણતા મેળવી હતી અને ઘણા અંગ્રેજી પુસ્તકોનું પઠન કર્યું હતું. અમેરિકન રિવોલ્યુશન સાથે ધ રાઇટ્સ ઓફ મેન પુસ્તકથી તેમના મન પર ખૂબ જ પ્રભાવ પડ્યો. તેઓ સુધારાવાદી વિચારક થોમસ પેઈનથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા. તેથી જ મહાત્મા ફુલેએ ભારપૂર્વક કહ્યું હતું કે જાતિવાદ મિથ્યા છે. તેમના શિક્ષણની સાથે સાથે મહાત્મા ફુલેએ વસ્તાદ લહુજી સાલ્વે પાસેથી દંડપટ્ટા અને કુસ્તીનો પણ અભ્યાસ કર્યો હતો. તેથી મહાત્મા ફુલેએ કોઈની પણ પરવા કર્યા વિના સમાજ સુધારણાના પોતાના બલિદાનને સળગાવી રાખ્યું.
મહાત્મા ફુલે અને સાવિત્રીબાઈ ફુલેને કોઈ સંતાન ન હતું. પરંતુ આ દંપતીએ દલિત દલિતોની તેમના સંતાનો તરીકે સેવા કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. કાશીબાઈના યશવંતને અપનાવીને, જેમનો જીવ મહાત્મા ફુલેએ બચાવ્યો હતો, તેમણે યશવંતને સારું શિક્ષણ આપ્યું. તેની વિધવા માતાની સંભાળ લીધી. 1863માં, ફૂલે દંપતીએ અન્ય મહિલાઓને કાશીબાઈની જેમ ભોગવવી ન પડે તે માટે ભ્રૂણહત્યા રોકવા માટે એક ઘરની સ્થાપના કરી. તેના દ્વારા મહિલાઓ માટે કામ કર્યું. તેમણે વિધવાઓના વાળ ખરવાના વિરોધમાં એક ચળવળ પણ શરૂ કરી.
બાબા સાહેબ આંબેડકરે જ્યોતિબા ફુલેને માન્યા હતા ગુરૂ
1891માં ભીમરાવ આંબેડકરના જન્મના થોડા મહિના પહેલા, મહાત્મા જ્યોતિબા ફુલેએ આ દુનિયા છોડી દીધી. પરંતુ બંધારણના ઘડવૈયા બાબા સાહેબ આંબેડકરે બુદ્ધ અને કબીર જેવા મહાત્માઓની સાથે જ્યોતિબા ફુલેને પોતાના ત્રીજા ગુરુ માન્યા હતા.
મહાત્મા ફુલેએ બ્રાહ્મણના કસાબ (1869) અને ગુલામગીરી (1873) જેવા પુસ્તકો લખ્યા અને સમાજ પર તેમની કલમનું ધ્યાન દોર્યું હતું.
